سنگسار در جمهوری اسلامی ایران

سنگسار یا همون رجم، یه مجازات حدی توی اسلامه که به معنی پرتاب سنگ به کسیه که مرتکب زنای محصنه شده و این عملش تو شرایط خاصی ثابت شده. تو ایران هم این حکم تو قوانین کیفری هست و اجرا میشه، هرچند که خیلی بحث برانگیزه و تو سال های اخیر کمتر شده.

ماجرا از اونجایی شروع میشه که یه بحث عمیق فقهی، حقوقی، اجتماعی و حتی بین المللی پشت این حکم خوابیده. این حکم که تو اسلام ازش صحبت شده، یکی از مجازات های خیلی خاص و کمیابه که ایران جزو معدود کشوراییه که تو قوانینش گنجونده. برای همین، خیلی ها دوست دارن بدونن سنگسار دقیقاً چیه، چه شرایطی داره، چطور اجرا میشه و تو قوانین ایران الان چه وضعیتی داره. بیاین با هم قدم به قدم به همه این ابعاد نگاهی بندازیم.

سنگسار (رجم) چیه؟ از ریشه های فقهی تا تعریف های امروزی

اول از همه، بیاین ببینیم اصلاً این سنگسار یا رجم که این همه حرف و حدیث پشتشه، از کجا اومده و یعنی چی. از دیدگاه فقه اسلامی و منابع شرعی، سنگسار یه مجازات خیلی سخته که برای «زنای محصنه» در نظر گرفته شده. یعنی چی؟ یعنی وقتی یه زن یا مرد متاهل، با وجود اینکه همسر داره و می تونه بهش دسترسی داشته باشه، با یه نفر دیگه رابطه جنسی برقرار می کنه، اگه این جرم با شرایط خیلی خاص و سخت گیرانه ای ثابت بشه، ممکنه حکمش رجم باشه.

فرق حد رجم با بقیه مجازات های حدی چیه؟ ببینید، تو اسلام، یه سری از گناه ها هستن که مجازاتشون از قبل تو شرع مشخص شده و قاضی نمی تونه توش دست ببره یا کمترش کنه؛ به اینا میگن حد. رجم هم یکی از همین حدوده. فلسفه فقهی پشت اجرای رجم هم به چند تا دلیل برمی گرده: اول اینکه به عنوان مجازات یه گناه کبیره (زنا) در نظر گرفته شده، دوم برای حفظ نظام خانواده و جلوگیری از فروپاشی بنیان هاش، و سوم هم به عنوان یه عامل بازدارنده خیلی قوی برای کسایی که ممکنه همچین فکری به سرشون بزنه.

اگه بخوایم یه نگاه کوتاه به تاریخچه و روایات رجم تو اسلام بندازیم، باید بگیم که تو منابع فقهی و روایی، اشاره های زیادی به این حکم شده و جزو احکامیه که از صدر اسلام وجود داشته. البته که تو تفسیر و جزئیاتش، بین فقها اختلاف نظرهایی هم هست، ولی کلیت وجودش انکارناپذیره. برای همین هم هست که تو قانون ما بهش پرداخته شده.

جایگاه قانونی سنگسار تو ایران؛ چی تو قانون گفته شده؟

حالا که فهمیدیم سنگسار از نظر فقهی چی هست، بیاین یه سر بزنیم به قوانین خودمون، یعنی جمهوری اسلامی ایران. احتمالاً این سوال تو ذهن خیلیا هست که خب، اصلاً این حکم تو قانون ما چه جایی داره؟ باید بگم که ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی، مصوب سال ۱۳۹۲، در واقع رکن اصلی این مجازات تو سیستم حقوقی ایرانه.

ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی (۱۳۹۲)؛ اصل ماجرا

این ماده خیلی واضحه و میگه: حد زنا برای زانی محصن و زانیه محصنه رجم می باشد. این یعنی اگه یه مرد متاهل (زانی محصن) یا یه زن متاهل (زانیه محصنه) زنا کنن و جرمشون ثابت بشه، حکمشون سنگساره. اما قضیه همینجا تموم نمیشه! تبصره های همین ماده، یه سری شرایطی رو برای تبدیل این مجازات هم پیش بینی کرده که خیلی مهمه. مثلاً اگه ثابت بشه که اجرای رجم، به هر دلیلی، امکان پذیر نیست (که این خودش خیلی بحث برانگیزه)، تازه اون موقع راه برای تبدیل مجازات باز میشه.

حالا این تبدیل مجازات چطور اتفاق میفته؟ اینجا پای «پیشنهاد دادگاه صادرکننده حکم قطعی» و «موافقت رئیس قوه قضائیه» میاد وسط. یعنی اگه دادگاه ببینه که نمیشه رجم رو اجرا کرد، پیشنهاد میده که مجازات عوض بشه. اگه رئیس قوه قضائیه هم با این پیشنهاد موافقت کنه، اون موقع دو حالت پیش میاد:

1. اگه جرم زنا با بینه (یعنی شهادت ۴ شاهد عادل) ثابت شده باشه، مجازات تبدیل میشه به اعدام.
2. اما اگه جرم با ادله دیگه (مثلاً اقرار خود مجرم) ثابت شده باشه و امکان اجرای رجم نباشه، مجازات به صد ضربه شلاق برای هر کدوم تبدیل میشه.

می بینید که این تبصره ها یه جورایی راه رو برای نرمش تو اجرای این حکم باز کردن و عملاً تبدیل مجازات رو آسون تر کردن. این خودش یه گام مهم از نظر حقوقی به حساب میاد.

بخشنامه ها و حرف و حدیث ها: قضیه توقف اجرا چیه؟

شاید شنیده باشید که میگن اجرای سنگسار تو ایران متوقف شده یا خیلی کم شده. این حرف بی راه هم نیست! تو سال های گذشته، بخشنامه ها و دستورالعمل هایی از طرف رؤسای قوه قضائیه صادر شده که تأکید بر توقف اجرای رجم داشتن. مثلاً بخشنامه مرحوم آیت الله هاشمی شاهرودی در سال ۱۳۸۲ که تاکید زیادی روی این موضوع داشت. این بخشنامه ها، هرچند که قانون رو لغو نمی کردن، اما عملاً یه جور راهنما برای قضات بودن تا در صورت امکان، به سمت تبدیل مجازات یا عدم اجرای رجم برن. البته باید بپذیریم که همین موضوع، یعنی وجود قانون و از اون طرف بخشنامه های توقف، یه چالش حقوقی و اجرایی ایجاد می کنه و بحث های زیادی رو به وجود میاره.

تبصره های ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی و بخشنامه های روسای قوه قضائیه، نقش مهمی در کاهش یا تبدیل مجازات سنگسار در ایران داشته اند و راه را برای عدم اجرای این حکم هموار کرده اند.

شرایط اثبات زنای محصنه؛ چطور میشه حکم سنگسار ثابت بشه؟

حالا می رسیم به یکی از پیچیده ترین و مهم ترین بخش های ماجرا: چطور میشه زنای محصنه رو ثابت کرد که اصلاً مجازات سنگسار بهش تعلق بگیره؟ اینجاست که میگن اثبات این جرم به این سادگی ها نیست و شرایط خیلی خیلی سخت گیرانه ای داره. قانون گذار و فقها برای اینکه خدای نکرده کسی بی دلیل به چنین مجازات سنگینی محکوم نشه، راه اثبات رو حسابی سخت کردن.

احصان چیه و کی شاملش میشه؟

قبل از هر چیز باید بفهمیم احصان یعنی چی. احصان یه وضعیت خاصیه که هم برای مرد و هم برای زن، شرایطی رو تعریف می کنه. اگه این شرایط نباشه، اصلاً جرمی که مستوجب سنگسار باشه، اتفاق نیفتاده. شرایط احصان ایناست:

• بالغ و عاقل بودن: هم مرد و هم زن زناکار باید بالغ و عاقل باشن. اگه یکی از این دو نباشه، احصان منتفیه.
• داشتن همسر دائمی: باید هر دو طرف، همسر دائمی داشته باشن. اگه تو ازدواج موقت باشن، شامل احصان نمیشه.
• دسترسی پذیری همسر: این یکی خیلی مهمه! یعنی باید همسر دائمی در دسترس باشه و امکان برقراری رابطه جنسی باهاش وجود داشته باشه. مثلاً اگه همسر تو سفر دور باشه، یا بیمار باشه و نتونه رابطه برقرار کنه، یا مرد عنن (ناتوانی جنسی) داشته باشه، اون موقع اون فرد محصن یا محصنه محسوب نمیشه و اگه زنا کنه، حکمش سنگسار نیست.
• حداقل یک بار همبستری با همسر دائمی: قبل از اینکه فرد مرتکب زنا بشه، باید حداقل یک بار با همسر دائمی خودش رابطه جنسی برقرار کرده باشه.
• آزاد بودن: یعنی فرد برده یا کنیز نباشه. (البته این مورد الان تو قوانین ما دیگه کاربرد عملی نداره).

اگه یکی از این شرایط نباشه، دیگه اصلاً بحث سنگسار پیش نمیاد و ممکنه مجازات های دیگه (مثل شلاق) به فرد تعلق بگیره.

راه های سخت گیرانه برای اثبات جرم

حالا فرض کنیم همه شرایط احصان هم وجود داره. بازم اثبات این جرم آسون نیست و فقط از دو راه خیلی خیلی سخت امکان پذیره:

1. شهادت شهود: این سخت ترین راهه! باید چهار مرد عادل، اون هم به صورت همزمان، با چشم خودشون عمل زنا رو با تمام جزئیات ببینن و بیان تو دادگاه شهادت بدن. فکرشو بکنید، چقدر سخته همچین چیزی اتفاق بیفته و چهار نفر با هم و از نزدیک دقیقاً عمل زنا رو ببینن! برای همین هم هست که اثبات جرم زنای محصنه با شهادت شهود تقریباً محاله.
2. اقرار مجرم: راه دوم اینه که خود فرد مجرم، چهار مرتبه و به صورت صریح و آگاهانه، تو دادگاه و پیش قاضی اقرار به جرمش کنه. یعنی بگه بله، من زنای محصنه انجام دادم. این هم کار هر کسی نیست و معمولاً افرادی که دچار عذاب وجدان شدید میشن یا دنبال پاک شدن هستن، ممکنه همچین کاری کنن.

یه نکته دیگه هم هست، اونم علم قاضی. تو فقه و قانون مجازات اسلامی، قاضی میتونه با استفاده از علم خودش (یعنی بر اساس شواهد و قرائن قوی که خودش به قطعیت رسیده) حکم بده. اما تو مورد زنای مستوجب رجم، به خاطر سخت گیری های فراوان، خیلی نادر و تقریباً بعیده که قاضی فقط با علم خودش همچین حکمی رو صادر کنه. یعنی معمولاً باید یکی از اون دو راه بالا باشه تا جرم ثابت بشه.

سنگسار چطور اجرا میشه؟ از آماده سازی تا فرار از گودال

یکی از بخش هایی که همیشه باعث بحث و جدل های زیادی شده، نحوه اجرای حکم سنگساره. این بخش از ماجرا، پر از جزئیات و قواعد خاصیه که هم تو منابع فقهی اومده و هم تو بخشنامه های قضایی بهش اشاره شده. بیاین ببینیم سنگسار چطور و با چه مراحلی اجرا میشه.

مقدمات اجرای حکم: غسل، حنوط، کفن

قبل از اینکه حکم اجرا بشه، یه سری کارهای مقدماتی باید انجام بشه که خیلی شبیه به مراسم تدفین امواته. یعنی چی؟ یعنی:

• غسل میت: محکوم به سنگسار رو غسل میت میدن، دقیقاً همون غسلی که برای مرده انجام میشه.
• حنوط: بعد از غسل، بدن محکوم رو با حنوط (ماده خوشبویی مثل کافور) تدهین می کنن.
• کفن کردن: در نهایت، محکوم رو کفن می کنن، مثل کسی که فوت کرده و قراره دفن بشه.

این مراحل نشون میده که از نظر شرعی، به فرد محکوم حتی در لحظات آخر هم احترام گذاشته میشه و مثل یه مرده باهاش رفتار میشه.

حفر گودال و قرار دادن محکوم در آن

بعد از مقدمات، نوبت به حفر گودال و قرار دادن محکوم توش میرسه. اینجا یه تفاوت مهم بین زن و مرد وجود داره:

• مردان: اگه محکوم مرد باشه، اون رو تا کمر تو گودال قرار میدن.
• زنان: اما اگه محکوم زن باشه، اون رو تا سینه تو گودال میذارن.

بعد از اینکه فرد تو گودال قرار گرفت، اطرافش رو با خاک پر می کنن تا فقط قسمت مشخصی از بدنش بیرون بمونه.

مشخصات سنگ ها و ترتیب پرتاب کنندگان

یکی دیگه از جزئیات مهم، مربوط به خود سنگ هاست و اینکه کی باید سنگ رو پرتاب کنه:

• اندازه سنگ ها: اندازه سنگ ها خیلی مهمه. قانون میگه نباید اونقدر بزرگ باشن که با یه ضربه یا دو ضربه، محکوم کشته بشه. از طرف دیگه، نباید اونقدر هم کوچیک باشن که اصلاً بهشون سنگ گفته نشه! یعنی یه اندازه متوسط باید داشته باشن. هدف اینه که مرگ تدریجی باشه، نه آنی و سریع.
• ترتیب پرتاب کنندگان: اینکه کی اول سنگ پرتاب کنه، بستگی داره جرم چطور ثابت شده باشه:
  • اگه جرم با شهادت شهود ثابت شده باشه، اول خود شهود باید سنگ پرتاب کنن، بعد قاضی و بعد هم بقیه مردم.
  • اما اگه جرم با اقرار خود محکوم ثابت شده باشه، اول قاضی سنگ رو پرتاب می کنه و بعد بقیه.

اگه یکی فرار کنه چی میشه؟

یه نکته خیلی عجیب و خاص تو اجرای سنگسار هست و اونم حکم فرار از گوداله! اگه تو حین اجرای مجازات، محکوم بتونه از گودال فرار کنه، دو حالت پیش میاد:

• اگه جرم با اقرار خود محکوم ثابت شده باشه: اگه محکوم بعد از اصابت اولین سنگ، موفق به فرار بشه، حکمش ساقط میشه! یعنی دیگه مجازات نمیشه. این به نوعی به منزله رجوع از اقرار (برگشت از اعتراف) در نظر گرفته میشه و مجازات متوقف میشه.
• اگه جرم با شهادت شهود ثابت شده باشه: تو این حالت، اگه محکوم فرار کنه، اون رو دوباره برمی گردونن تو گودال و اجرای حکم ادامه پیدا می کنه.

مراسم پس از اجرای حکم

بعد از اینکه اجرای حکم تموم شد و محکوم فوت کرد، برای اون فرد نماز میت خونده میشه و بعد هم دفنش می کنن. این نشون میده که حتی بعد از اجرای این مجازات، باز هم با جنازه مثل یه مسلمان برخورد میشه و احکام شرعی مربوط به اموات درباره اش اجرا میشه.

گزارش ها، آمار و دردسرهای اجرای سنگسار در ایران

همیشه درباره آمار و گزارش های مربوط به سنگسار تو ایران حرف و حدیث های زیادی بوده. چون این یک مجازات حساسه و معمولاً به صورت علنی گزارش نمیشه، آمار دقیقی ازش در دست نیست. با این حال، سازمان های حقوق بشری و برخی رسانه های بین المللی، گهگاهی گزارش هایی از موارد اجرای این حکم منتشر کردن که نشون میده تو طول سالیان گذشته، این حکم اجرا شده، هرچند که تعدادش کم و رو به کاهش بوده.

آمار تقریبی و گزارش های تاریخی

اگه بخوایم به گزارش های تاریخی و آمار تقریبی از موارد اجرای سنگسار در دوران جمهوری اسلامی نگاه کنیم، میبینیم که منابع مختلف، اعداد متفاوتی رو اعلام کردن. مثلاً برخی گزارش ها از اجرای حدود ۱۵۰ حکم سنگسار از ابتدای انقلاب تا سال های اخیر صحبت می کنن. البته باید تأکید کنیم که این آمارها، معمولاً از طریق سازمان های حقوق بشری جمع آوری شدن و ممکنه همیشه مورد تأیید رسمی قرار نگیرن، چون خود قوه قضائیه معمولاً آمارهای تفکیکی از این دست منتشر نمی کنه.

مناطقی که بیشتر گزارش سنگسار ازشون میاد

یه نکته قابل تأمل اینه که بر اساس گزارش ها، اغلب مواردی که خبر سنگسار ازشون منتشر شده، تو مناطقی بوده که سطح آموزش و سواد عمومی پایین تری دارن. این موضوع نشون میده که ممکنه عوامل فرهنگی و اجتماعی هم تو بروز این نوع جرایم و اصرار بر اجرای چنین احکامی نقش داشته باشن. تو این مناطق، گاهی اوقات محکومان حتی از مفهوم پرونده ای که براشون تشکیل شده، بی خبر بودن یا درک کاملی از فرآیند قضایی نداشتن که این خودش یه چالش بزرگ محسوب میشه.

موارد جنجالی و واکنش ها

تو طول سالیان، چند مورد از اجرای سنگسار حسابی جنجالی شده و واکنش های زیادی رو به دنبال داشته. مثلاً تو سال ۲۰۰۷، گزارش هایی از اجرای چند مورد سنگسار تو مشهد و تاکستان منتشر شد که موجی از انتقادات رو چه تو داخل و چه تو سطح بین المللی به وجود آورد. بعد از این اتفاقات، مسئولان قضایی ایران، اجرای حکم سنگسار در تاکستان رو به اشتباه قاضی نسبت دادن و این نشون دهنده یه نوع عقب نشینی یا حداقل عدم تمایل به تأیید علنی این احکام بود.

چالش های عملی اجرای حکم تو جامعه امروز ایران

باید قبول کنیم که اجرای حکم رجم تو جامعه امروز ایران، با چالش های عملی خیلی زیادی روبروئه. با توجه به تغییرات اجتماعی، بالا رفتن سطح آگاهی عمومی، و فشارهای بین المللی، اجرای این حکم روز به روز سخت تر میشه. همین ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی هم، با اون تبصره های تبدیل مجازات، یه جورایی راه رو برای اینکه قضات کمتر به سمت اجرای رجم برن، باز کرده. به همین خاطر هم هست که می بینیم تعداد این احکام به شدت کم شده و بیشتر به سمت تبدیل مجازات میرن.

واکنش های داخلی و بین المللی به حکم سنگسار؛ از اعتراض تا تلاش برای تغییر

اگه بخوایم صادق باشیم، حکم سنگسار یکی از جنجالی ترین و پرچالش ترین احکام قضایی تو ایران بوده و هست. هم تو داخل کشور و هم تو صحنه بین المللی، این حکم با واکنش های خیلی تند و انتقادات شدید روبرو شده. بیاین یه نگاهی به این واکنش ها بندازیم.

انتقادهای بین المللی: سازمان ملل و گروه های حقوق بشری چی میگن؟

توی صحنه جهانی، وقتی اسم سنگسار میاد، خیلی ها اخم می کنن و صدای اعتراضشون بلند میشه. سازمان ملل متحد، سازمان های حقوق بشری معروف مثل عفو بین الملل (Amnesty International) و دیده بان حقوق بشر (Human Rights Watch)، و خیلی از کشورها، به خصوص کشورهای غربی، بارها و بارها از ایران بابت وجود و اجرای این حکم انتقاد کردن. دلایل اصلی انتقادها هم واضحه:

• نقض حقوق بشر: مهم ترین دلیل، اینه که سنگسار رو یه مجازات غیرانسانی و بی رحمانه می دونن که با حداقل استانداردهای حقوق بشر در تعارضه. اونا میگن این حکم کرامت انسانی رو زیر سوال می بره.
• مغایرت با موازین بین المللی: بسیاری از معاهدات و کنوانسیون های بین المللی که ایران هم بعضاً بهشون پیوسته، بر منع شکنجه و مجازات های بی رحمانه تأکید دارن. منتقدان میگن سنگسار با این موازین همخوانی نداره.

این انتقادها همیشه روی ایران فشار زیادی وارد کرده و میشه گفت یکی از دلایل اصلی کاهش اجرای این حکم و تلاش برای تبدیلش بوده.

تلاش های داخلی: فعالان و کارزارها دنبال چی هستن؟

فقط جامعه جهانی نیست که به این حکم معترضه. تو خود ایران هم، فعالان حقوق بشر، به خصوص فعالان حقوق زنان، کارزارهای زیادی رو برای توقف، حذف یا اصلاح این مجازات راه انداختن. یکی از معروف ترین این کارزارها، «کارزار قانون بی سنگسار» بود که تلاش های زیادی کرد تا این قانون از دفتر قوانین ایران برداشته بشه یا حداقل تغییرات اساسی توش ایجاد بشه. این فعالان هم مثل منتقدان بین المللی، سنگسار رو یه مجازات غیرانسانی می دونن و میگن که با روح عدالت و مهربانی اسلام هم منافات داره.

البته تو خود بدنه فقهی و حقوقی کشور هم، دیدگاه های متفاوتی وجود داره. بعضی از فقیهان و مسئولان، به خاطر مستندات شرعی، از این حکم دفاع می کنن، اما عده ای دیگه هم هستن که یا به توقف اجراش اصرار دارن، یا به تعدیلش، و یا حتی دنبال حذف کاملش هستن. همین تفاوت دیدگاه ها تو داخل کشور، نشون دهنده پیچیدگی موضوع و نیاز به گفتگوی بیشتره.

نتیجه گیری: آینده سنگسار در قوانین ایران

خب، تا اینجا با هم به ابعاد مختلف سنگسار تو جمهوری اسلامی ایران پرداختیم. از ریشه های فقهی و تعریف هاش گفتیم، وارد جزئیات ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی شدیم، درباره شرایط سخت گیرانه اثباتش حرف زدیم، نحوه اجرا و حتی ماجرای فرار از گودال رو بررسی کردیم و در نهایت نگاهی به واکنش های داخلی و بین المللی داشتیم. میشه گفت قضیه سنگسار در جمهوری اسلامی ایران یه موضوع حقوقی، فقهی، اجتماعی و حتی بین المللی خیلی پیچیده ست.

اما نکته مهم اینجاست که با وجود اینکه این حکم هنوز تو قوانین ما وجود داره، اما اجرای اون تو سال های اخیر به شدت کم شده. ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی، با اون تبصره های تبدیل مجازات، عملاً یه راه قانونی رو برای قضات فراهم کرده تا به جای اجرای رجم، سراغ اعدام (تو موارد بینه) یا شلاق (تو موارد اقرار و عدم امکان رجم) برن. این نشون میده که یه جورایی تو سیستم قضایی ما، تمایل به کاهش یا تبدیل این مجازات وجود داره.

با توجه به فشارهای بین المللی، فعالیت های داخلی فعالان حقوق بشر و افزایش آگاهی عمومی، به نظر میاد که آینده این حکم در ایران بیشتر به سمت توقف اجرای عملی یا حتی تلاش برای اصلاحات عمیق تر قانونی میره. البته این تغییرات نیاز به زمان و گفتگوی بیشتر بین همه ذی نفعان داره. چیزی که واضحه اینه که شفافیت و پرداختن بی طرفانه به این موضوع، می تونه کمک کنه تا جامعه دید روشن تری نسبت به این مجازات و جایگاهش تو قوانین ما داشته باشه.