تولیت در حقوق چیست

تولیت به معنی مسئولیت اداره و مدیریت اموال وقف شده است. در واقع، متولی کسی است که وقف نامه به او اعتماد کرده تا منافع وقف را مطابق نیت واقف به دست آورده و بین ذینفعان تقسیم کند. این جایگاه نقش کلیدی در حفظ و پایداری اهداف خیرخواهانه وقف ایفا می کند و شناخت دقیق آن برای هر کسی که با وقف سروکار دارد، حسابی مهم است.

وقف یکی از سنت های ریشه دار و پربرکت در فرهنگ ماست که با هدف کمک به جامعه و نیازمندان شکل گرفته. خیلی از اموال و دارایی ها در طول تاریخ وقف شده اند تا منافعشون صرف کارهای خیر بشه. اما خب، این اموال نیاز به مراقبت و اداره دارند تا هدف اصلی واقف به درستی محقق بشه. اینجا دقیقا پای تولیت و متولی به میون میاد؛ یعنی اون فرد یا مجموعه ای که مسئولیت این اداره رو به دوش می کشه. در این مطلب، قراره با هم خیلی خودمونی و کامل در مورد تولیت و متولی در حقوق ایران صحبت کنیم. از اینکه اصلا تولیت چیه و چه ماهیتی داره، تا چطوری انتخاب میشه، چه وظایفی داره و حتی چطور ممکنه سمتش رو از دست بده.

کلیات و مفاهیم بنیادین تولیت

قبل از اینکه خیلی وارد جزئیات تولیت بشیم، بد نیست یک نگاهی بندازیم به خود مفهوم وقف، چون تولیت بدون وقف معنی نداره و اصلا برای همینه که به وجود اومده.

مفهوم وقف در قانون مدنی (مرور مختصر)

فکر کنید یکی میخواد بخشی از مالش رو برای همیشه به یک کار خیر اختصاص بده، مثلا برای ساخت بیمارستان، کمک به دانشجوها یا نگهداری از یه مسجد. این کار رو میگن «وقف». ماده ۵۵ قانون مدنی، وقف رو اینطوری تعریف می کنه: وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود. یعنی چی؟ یعنی خود مال (مثلا اون زمین یا خونه) دیگه قابل فروش یا بخشش نیست (حبس شده) ولی هر درآمدی که ازش به دست میاد (منافعش)، باید صرف اون کاری بشه که واقف مشخص کرده (تسبیل شده).

وقف چند تا رکن اصلی داره: واقف (کسی که وقف می کنه)، موقوف علیهم (کسایی که از منافع وقف بهره مند میشن)، عین موقوفه (اون مالی که وقف شده) و صیغه وقف (همون جملاتی که وقف باهاش انجام میشه و نیت واقف رو بیان می کنه). وقف دو نوع اصلی هم داره: وقف عام و وقف خاص.

• وقف عام: وقتی که وقف برای عموم مردم یا گروه های نامحدودی از جامعه باشه. مثلا وقف برای همه نیازمندان یا برای ساخت یک پل عمومی.
• وقف خاص: وقتی که وقف برای افراد مشخص یا گروه خاصی باشه، مثل وقف برای فرزندان واقف یا یک خانواده خاص. البته وقف خاص قواعد پیچیده تری داره و در فقه و قانون مدنی درباره اش خیلی بحث شده.

تولیت چیست؟ تعریف و ابعاد حقوقی

حالا که فهمیدیم وقف چیه، نوبت می رسه به تولیت. خب، یه مال وقف شده نیاز به یک نفر داره که ازش مراقبت کنه، اجاره بده، اگه لازمه تعمیرش کنه و درآمدش رو جمع کنه و طبق نیت واقف، بین ذینفعان تقسیم کنه. به این مسئولیت میگن تولیت. ماده ۷۵ قانون مدنی خیلی واضح می گه: واقف می تواند تولیت یعنی اداره کردن امور موقوفه را مادام الحیات یا در مدت معینی برای خود قرار دهد و نیز می تواند متولی دیگری معین کند که مستقلاً یا مجتمعاً با خود واقف اداره کند …

پس متولی کسیه که اداره کننده امور موقوفه است. نقش متولی خیلی حساسه، چون اون امین مال وقفه و باید تمام تلاشش رو بکنه که بهترین بهره برداری از وقف انجام بشه و به مصلحت وقف عمل کنه. اون مثل یه نگهبان امینه که باید تمام قد از وقف و نیت واقف دفاع کنه.

ماهیت حقوقی تولیت

شاید براتون سوال پیش بیاد که تولیت دقیقا چه نوع رابطه ایه؟ آیا مثل وکالت میمونه؟ یا مثل امانت داریه؟ ماهیت حقوقی تولیت یکم پیچیده تر از این حرفاست. متولی وکیل واقف نیست؛ چون بعد از اینکه واقف، متولی رو تعیین کرد و متولی هم قبول کرد، دیگه واقف نمی تونه به راحتی اونو عزل کنه (مگر اینکه از قبل این حق رو برای خودش شرط کرده باشه). همچنین خود متولی هم نمی تونه هر وقت دلش خواست استعفا بده و بره. این ویژگی ها نشون می ده که تولیت با وکالت که قابل عزل و استعفاست، فرق داره.

بعضی ها معتقدند تولیت یک عقد لازمه که بعد از ایجاب (پیشنهاد واقف) و قبول (پذیرش متولی) دیگه قابل فسخ نیست. بعضی دیگه هم میگن اینکه متولی می تونه قبول یا رد کنه، دلیل بر عقد بودن نیست. اما در هر حال، متولی جایگاهی محکم و تقریبا غیرقابل برگشت داره که نشون از اهمیت و پایداری نیت واقف در اداره وقف داره.

متولی کیست؟ شناخت اداره کننده وقف

متولی همون کسیه که مسئولیت اداره وقف رو به عهده می گیره. این شخص می تونه خود واقف باشه، یا یک نفر دیگه که واقف تعیینش کرده. حتی ممکنه هیچ کسی تعیین نشده باشه و قانون یا دادگاه متولی رو مشخص کنن.

شرایط متولی

واقف وقتی متولی رو تعیین می کنه، ممکنه شروط خاصی براش بذاره. اما کلا، متولی باید یک سری شرایط عمومی رو داشته باشه:

• اهلیت: یعنی بالغ، عاقل و رشید باشه. کسی که بچه ست، دیوونه ست یا سفیهه (یعنی تو امور مالی نمی تونه خوب تصمیم بگیره) نمی تونه متولی باشه.
• تدین و امانت داری: متولی باید آدم متدین و امینی باشه. چون با مال مردم سر و کار داره و باید به نیت واقف احترام بذاره و به هیچ وجه به وقف خیانت نکنه. این مورد جزو مهم ترین شرایط متولیه و اگه متولی این شرط رو نداشته باشه، ممکنه از سمتش عزل بشه.
• سایر شروط خاص واقف: ممکنه واقف شروط دیگه ای هم برای متولی بذاره، مثلا تحصیلات خاص، مهارت خاص در یک زمینه، یا حتی سن و سال مشخص. متولی باید تمام این شروط رو داشته باشه و اگه بعدا یکی از این شروط رو از دست بده، ممکنه از سمتش کنار گذاشته بشه.

انواع متولی

متولی ها رو میشه به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

1. متولی منصوب از سوی واقف: این رایج ترین حالته. یعنی خود واقف در وقف نامه یا موقع وقف، مشخص می کنه که چه کسی متولی باشه.
2. متولی منصوب از سوی حاکم: اگه واقف متولی تعیین نکرده باشه، یا متولی از دنیا رفته باشه و جانشینی نداشته باشه، یا متولی شرایطش رو از دست بده، حاکم (که منظور دادگاه یا سازمان اوقافه) می تونه یک متولی جدید تعیین کنه. این متولی رو متولی منصوب حاکم میگن.

خیلی مهمه که متولی همیشه مصلحت وقف و موقوف علیهم رو در نظر بگیره و هر تصمیمی که می گیره، به نفع وقف باشه نه به نفع خودش یا دیگران. این اصل غبطه و مصلحت، ستون اصلی وظایف متولیه.

چگونگی تعیین، اثبات و پذیرش تولیت

خب، تا اینجا فهمیدیم تولیت و متولی یعنی چی. حالا بریم سراغ اینکه چطور یک نفر میشه متولی و چطوری باید این سمت رو اثبات کنه و قبولش کنه.

روش های تعیین متولی

متولی شدن مسیرهای مختلفی داره که همش به اراده واقف برمی گرده:

1. تعیین مستقیم توسط واقف: ساده ترین راه اینه که واقف همون اول کار، یعنی موقع وقف، توی وقف نامه اسم متولی رو بنویسه و شرایطش رو هم مشخص کنه.
2. شیوه تعیین متولی در صورت تعدد: گاهی واقف چند نفر رو به عنوان متولی تعیین می کنه. در این حالت، طبق ماده ۷۷ قانون مدنی، می تونه سه حالت داشته باشه:
   • تولیت استقلالی: هر کدوم از متولی ها به تنهایی می تونن امور وقف رو اداره کنن.
   • تولیت اجتماعی: همه متولی ها باید با هم و با توافق هم امور وقف رو اداره کنن. یعنی تصمیم هر کدوم بدون بقیه نافذ نیست.
   • تولیت ترتیبی: واقف می گه اول فلانی متولی باشه، اگه نبود یا شرایطش رو از دست داد، بعدی فلانی باشه و همینطور الی آخر.
3. تفویض حق تعیین متولی: واقف می تونه حق انتخاب متولی رو به یک شخص دیگه یا حتی به حاکم بسپره. مثلاً بگه بعد از خودم، فرزند بزرگم متولی رو تعیین کنه.
4. تعیین متولی در صورت عدم تعیین توسط واقف یا فقدان آن: اگه واقف اصلا متولی تعیین نکرده باشه، یا متولی تعیین شده از بین رفته باشه و جانشینی هم براش پیش بینی نشده باشه، اینجا وظیفه با حاکمه. یعنی دادگاه یا سازمان اوقاف یک متولی جدید برای وقف تعیین می کنن.

حکم تولیت چیست و چرا لازم است؟

فرض کنید شما از طرف واقف متولی شدید. خب، این کافی نیست. باید یک سندی داشته باشید که نشون بده شما رسماً متولی هستید و می تونید امور وقف رو دست بگیرید. به این سند میگن حکم تولیت. حکم تولیت یه جور تاییدیه رسمیه که صلاحیت شما رو برای اداره وقف تایید می کنه.

این حکم خیلی مهمه، چون بدون اون:

• نمی تونید به طور رسمی در بانک حساب به نام وقف باز کنید.
• نمی تونید قرارداد اجاره برای اموال وقفی ببندید.
• اگه مشکلی پیش بیاد و کار به دادگاه بکشه، اثبات سمتتون سخت میشه.
• در واقع، حکم تولیت به متولی قدرت قانونی می ده تا بتونه وظایفش رو به درستی انجام بده و از وقف در برابر هرگونه سوءاستفاده محافظت کنه.

نحوه اخذ حکم تولیت (مراحل عملی و مراجع صالح)

برای گرفتن حکم تولیت دو تا راه اصلی وجود داره:

الف) اخذ حکم تولیت از طریق سازمان اوقاف و امور خیریه:

سازمان اوقاف و امور خیریه متولی اصلی امور وقف در کشوره. خیلی از متولی ها ترجیح میدن از طریق این سازمان اقدام کنن:

1. درخواست و مدارک: اول باید با یک درخواست کتبی به اداره اوقاف محل مراجعه کنید و مدارک لازم رو ارائه بدید. این مدارک معمولا شامل وقف نامه (اصل یا کپی مصدق)، شناسنامه و کارت ملی شما، و اگه وقف نامه قدیمی و ناواضحه، اسناد و مدارک دیگه که نشون بده شما متولی هستید، میشه.
2. تحقیق محلی و بررسی صلاحیت: بعد از ارائه درخواست، شعب تحقیق اوقاف شروع به بررسی می کنن. اونا ممکنه تحقیق محلی انجام بدن، از افراد مطلع سوال کنن، مدارک رو بررسی کنن و اگه لازم شد از کارشناس کمک بگیرن تا مطمئن بشن ادعای شما درسته و شما واقعا شرایط متولی بودن رو دارید.
3. صدور رأی و حق اعتراض: اگه تحقیقات نشون بده که شما صلاحیت دارید و متولی هستید، سازمان اوقاف حکم تولیت رو صادر می کنه. اگه کسی (مثلا یکی از ذینفعان) به این رأی اعتراض داشته باشه، می تونه ظرف مدت مشخصی به دادگاه حقوقی مراجعه کنه و اعتراضش رو اونجا مطرح کنه.

ب) اخذ حکم تولیت از طریق دادگاه حقوقی:

گاهی اوقات، متولی ترجیح میده مستقیم به دادگاه مراجعه کنه، یا اینکه مثلاً سازمان اوقاف حکمی صادر نکرده یا به هر دلیلی اوقاف رو مرجع صالح نمیدونه. در این حالت:

1. اقامه دعوا و صلاحیت دادگاه: شما باید به دادگاه حقوقی محل وقوع وقف مراجعه کنید و یک دادخواست تحت عنوان تنفیذ تولیت یا اثبات تولیت مطرح کنید.
2. نحوه تنظیم دادخواست و رسیدگی: دادخواست باید شامل تمام اطلاعات مربوط به وقف، نحوه تعیین شما به عنوان متولی و دلایلتون باشه. دادگاه به این دادخواست رسیدگی می کنه و اگه با مدارکی مثل وقف نامه، شهادت شهود یا سایر اسناد، تولیت شما ثابت بشه، حکم تولیت رو صادر می کنه.
3. اهمیت اسناد و شهود: در دادگاه، سند وقف نامه و شهادت کسانی که از جریان وقف و تعیین متولی مطلع هستند، خیلی مهمه و می تونه به اثبات تولیت شما کمک کنه.

قبول یا رد تولیت توسط متولی منصوب

وقتی واقف شما رو به عنوان متولی تعیین می کنه، شما حق دارید که این سمت رو قبول کنید یا رد کنید. اما این قبول و رد هم قواعد خودش رو داره:

• حق متولی در قبول یا رد: اگه واقف شما رو متولی تعیین کرده، شما مختارید که این مسئولیت رو بپذیرید یا نه. معمولاً واقف برای این کار یک مهلت مشخصی رو در نظر می گیره.
• آثار حقوقی قبول تولیت: اگه شما تولیت رو قبول کردید، دیگه نمی تونید به راحتی ازش استعفا بدید و این سمت برای شما لازم میشه. واقف هم (مگر اینکه حق عزل رو از قبل شرط کرده باشه) نمی تونه شما رو عزل کنه.
• آثار حقوقی رد تولیت: اگه تولیت رو رد کردید، مثل اینه که اصلا از اول متولی تعیین نشده بودید. در این صورت، حاکم (دادگاه یا سازمان اوقاف) باید یک متولی جدید برای وقف تعیین کنه تا امور وقف معطل نمونه.

اداره موقوفه، وظایف، اختیارات و نظارت بر متولی

حالا که یک نفر متولی شد و حکم تولیت رو هم گرفت، نوبت می رسه به اصل کاری که همون اداره موقوفه ست. این اداره کردن هم داستان و قواعد خاص خودش رو داره که الان با هم بررسیش می کنیم.

وظایف و تکالیف متولی در اداره موقوفه

متولی فقط یک اسم نیست، کلی مسئولیت و وظیفه داره که باید بهشون عمل کنه. مهمترین وظایفش این هاست:

1. اصل غبطه و مصلحت: این از مهمترین و اساسی ترین وظایفه. یعنی متولی باید جوری عمل کنه که نهایت سودآوری برای وقف باشه و عین مال وقف شده هم حفظ بشه. انگار که مال خودشه و با نهایت دلسوزی ازش مراقبت می کنه. نباید کاری کنه که به ضرر وقف تموم بشه.
2. عمل به ترتیبات واقف: اگه واقف تو وقف نامه، ترتیب خاصی برای اداره وقف مشخص کرده (مثلاً گفته زمین رو فقط برای کشاورزی اجاره بدید، یا درآمدش رو به این شکل تقسیم کنید)، متولی باید دقیقا طبق همون دستورات عمل کنه. ماده ۸۲ قانون مدنی هم به این موضوع تاکید می کنه.
3. نحوه اداره در صورت عدم تعیین ترتیب: اگه واقف هیچ ترتیبی تعیین نکرده باشه، متولی باید مثل یک وکیل امین عمل کنه. یعنی با توجه به عرف، قوانین و مصلحت وقف، بهترین تصمیم ها رو بگیره.
4. تکالیف عمومی:
   • تعمیر و نگهداری: باید از مال وقف شده مراقبت کنه و اگه نیاز به تعمیر داشت، تعمیرش کنه تا از بین نره یا فرسوده نشه.
   • اجاره و بهره برداری: اگه وقف درآمدزاست (مثل مغازه یا زمین کشاورزی)، باید اون رو به نحو احسن اجاره بده یا بهره برداری کنه تا درآمدش برای موقوف علیهم تامین بشه.
   • جمع آوری منافع و تقسیم: درآمدهای وقف رو به موقع جمع آوری کنه و دقیقاً طبق نیت واقف و بین کسانی که مستحق هستند، تقسیم کنه.
   • حفظ اسناد و مدارک: تمام اسناد و مدارک مربوط به وقف و اداره اون رو باید به خوبی حفظ و نگهداری کنه.
   • لزوم ثبت موقوفات: هر وقفی باید در اداره ثبت اسناد و املاک ثبت بشه. متولی باید پیگیر این کار باشه.

اختیارات متولی در اداره موقوفه

برای انجام وظایفش، متولی اختیاراتی هم داره:

• تصرفات حقوقی و مادی: متولی می تونه هرگونه تصرف حقوقی (مثل بستن قرارداد اجاره) یا مادی (مثل تعمیرات) رو در راستای مصالح وقف انجام بده.
• محدودیت ها: اما این اختیارات نامحدود نیست. متولی به هیچ وجه حق نداره عین مال وقف شده رو بفروشه، ببخشه یا تغییر کاربری بده، چون وقف یعنی حبس عین مال. مگر اینکه در موارد خیلی استثنایی و با حکم دادگاه به دلیل خراب شدن و بی مصرف شدن عین مال، اجازه فروش و خرید مال دیگر به جای آن داده شود.

حق التولیه (اجرت متولی)

اداره وقف یک کار تخصصی و زمان بره. معمولاً واقف برای اینکه متولی با انگیزه بیشتری کار کنه و زحمتش رو جبران کنه، یک سهمی از درآمد وقف رو برای متولی به عنوان حق التولیه (اجرت متولی) در نظر می گیره.

ماده ۸۴ قانون مدنی می گه: جایز است واقف از منافع موقوفه سهمی برای عمل متولی قرار دهد و اگر حق التولیه معین نشده باشد متولی مستحق اجرت المثل عمل است. یعنی:

• اگه واقف سهمی رو مشخص کرده باشه، متولی همون مقدار رو می تونه برداره.
• اگه هیچ سهمی مشخص نشده باشه، متولی به اندازه کاری که انجام داده، مستحق اجرت المثل (اجرت معمول برای اون کار) هست.
• گاهی متولی خودش یکی از موقوف علیهم هست. در این حالت، ممکنه واقف به جای حق التولیه، سهم بیشتری از منافع وقف رو بهش بده.
• البته ممکنه یک نفر هم تولیت رو به صورت رایگان قبول کنه که در این صورت دیگه حق اجرت نداره.

نظارت بر متولی و موقوفه

برای اینکه متولی از مسیر اصلی خارج نشه و به وظایفش عمل کنه، معمولاً یک یا چند نفر به عنوان ناظر بر اون تعیین میشن. ناظر مثل یک چشم سومه که مواظب کار متولی هست.

تعریف ناظر و انواع نظارت:

• ناظر: کسی که واقف اون رو برای نظارت بر عملکرد متولی تعیین می کنه.
• نظارت استصوابی: یعنی تصمیمات متولی حتماً باید به تصویب ناظر برسه تا اعتبار داشته باشه. این نوع نظارت قدرت بیشتری به ناظر میده.
• نظارت اطلاعی: یعنی متولی فقط باید تصمیمات و اقداماتش رو به اطلاع ناظر برسونه، ولی نیازی به تایید اون نداره.

وظایف و اختیارات ناظر:

ناظر بر اساس نوع نظارتش، وظایف و اختیاراتی داره؛ مثلا بررسی حساب ها، تطبیق عملکرد متولی با نیت واقف و گزارش هرگونه تخلف. مراجع نظارتی شامل خود واقف (اگر حق نظارت برای خودش قائل شده باشد)، ناظر منصوب، سازمان اوقاف و در نهایت دادگاه هستند.

تعدد متولیان: مدیریت جمعی یا مستقل

همونطور که گفتیم، ممکنه واقف چند نفر رو به عنوان متولی تعیین کنه. در این حالت، مدیریت وقف می تونه به یکی از این صورت ها باشه:

1. تولیت استقلالی: هر متولی به تنهایی و بدون نیاز به اجازه یا تایید بقیه، می تونه کارهای وقف رو انجام بده. اگه یکی از اونها فوت کنه یا عزل بشه، بقیه به کارشون ادامه میدن.
2. تولیت اجتماعی: همه متولی ها باید با هم و با توافق جمعی تصمیم بگیرن. یعنی اگه یکیشون نباشه یا با بقیه موافق نباشه، کاری پیش نمیره. اگه یکی از این متولی ها فوت کنه یا عزل بشه، دادگاه باید یک نفر رو به جای اون تعیین کنه تا تعداد به حد نصاب برسه و کارها با مشکل روبرو نشه.
3. تولیت ترتیبی: به ترتیب مسئولیت رو به عهده می گیرن.

پایان یافتن سمت تولیت و مسئولیت ها

جایگاه متولی همیشگی نیست و ممکنه به دلایل مختلفی به پایان برسه. بیایید ببینیم چه چیزهایی باعث میشه یک متولی از سمتش کنار گذاشته بشه و چه مسئولیت هایی متوجهشه.

عزل متولی

عزل متولی یعنی برکنار کردن او از سمتش. این کار به سادگی انجام نمیشه و شرایط خاصی داره:

• شرایط عزل متولی توسط واقف: واقف فقط در صورتی می تونه متولی رو عزل کنه که موقع وقف، حق عزل رو برای خودش شرط کرده باشه. اگه چنین شرطی نذاشته باشه، بعد از اینکه متولی، تولیت رو قبول کرد و وقف هم به قبض موقوف علیهم یا متولی درآمد، واقف دیگه حق عزل نداره. این موضوع بخاطر لازم بودن عقد وقف و تولیت بعد از قبوله.
• موارد عزل متولی توسط حاکم: اگه متولی خیانت کنه، یا به عمد به مال وقف آسیب بزنه (تعدی و تفریط آشکار)، یا به وظایفش عمل نکنه، حاکم (دادگاه یا سازمان اوقاف) می تونه اون رو عزل کنه. در این موارد، نیازی به شرط واقف نیست و قانون اجازه این کار رو داده.
• مراحل قانونی و آثار عزل: عزل متولی مراحل قانونی خاصی داره که معمولاً با طرح دعوا در دادگاه یا درخواست از سازمان اوقاف شروع میشه. بعد از عزل، متولی دیگه هیچ حقی برای دخالت در امور وقف نداره و باید متولی جدیدی تعیین بشه.

انعزال متولی (برکناری قهری)

انعزال یعنی متولی خودش به خودی خود و بدون دخالت کسی، از سمتش کنار گذاشته میشه. این اتفاق وقتی میفته که یکی از شرایط اصلی متولی بودن رو از دست بده:

• مصادیق انعزال:
  • فوت: اگه متولی از دنیا بره، دیگه نمی تونه مسئولیت وقف رو داشته باشه.
  • جنون یا سفه: اگه متولی دیوانه بشه یا دچار سفه (ناتوانی در اداره امور مالی) بشه، دیگه اهلیت اداره وقف رو نداره و منعزل میشه.
  • فقدان اوصاف شرط شده: اگه واقف شرط خاصی برای متولی گذاشته باشه (مثلا گفته باشه باید حتماً حسابدار باشه) و متولی بعداً اون ویژگی رو از دست بده، منعزل میشه. این بر اساس ماده ۷۹ قانون مدنیه.
• آثار حقوقی انعزال: بعد از انعزال، دیگه اون شخص متولی نیست و باید یک متولی جدید تعیین بشه. اگه متولی دوباره اون صفت از دست رفته رو به دست بیاره، باز هم به طور خودکار به سمتش برنمی گرده و باید مجدداً مراحل تعیین متولی رو طی کنه.

تفویض تولیت و توکیل در تولیت

متولی می تونه بخشی از کارهای خودش رو به کس دیگه ای بسپره، اما نه همیشه. اینجا دو تا مفهوم مهم داریم: تفویض و توکیل.

• تفویض تولیت: یعنی متولی کلا سمت خودش رو به یک نفر دیگه واگذار کنه و خودش دیگه متولی نباشه. این کار فقط در صورتی ممکنه که واقف در وقف نامه به متولی اجازه تفویض تولیت رو داده باشه. اگه اجازه نداشته باشه، نمی تونه این کار رو بکنه، چون تولیت یک سمت شخصی و امانتیه.
• توکیل در تولیت: یعنی متولی برای انجام بعضی از وظایفش، یک وکیل بگیره. مثلاً وکیلی رو استخدام کنه که کارهای اجاره دادن رو انجام بده. در این حالت، متولی اصلی سر جای خودش باقیه و فقط بخشی از اختیارات اجرایی رو به وکیل واگذار کرده. توکیل در صورتی جایزه که واقف شرط مباشرت نکرده باشه (یعنی نگفته باشه خود متولی حتماً باید خودش تمام کارها رو انجام بده).

تفاوت تفویض و توکیل اینه که در تفویض، متولی کلاً از سمتش کنار میره و نفر جدید متولی میشه، اما در توکیل، متولی اصلی سر جاشه و فقط برای انجام بعضی کارها از کمک وکیل استفاده می کنه.

مسئولیت های مدنی و کیفری متولی

متولی اگه به وظایفش درست عمل نکنه، ممکنه دچار مسئولیت های قانونی بشه:

• مسئولیت مدنی: اگه متولی به خاطر بی دقتی، سهل انگاری، یا اقدامات نادرستش (مثل تعدی و تفریط) باعث ضرر و زیان به وقف بشه، باید این ضرر رو جبران کنه. مثلاً اگه ملک وقفی رو بیمه نکنه و آتش بگیره، ممکنه مسئول جبران خسارت باشه.
• مسئولیت کیفری: اگه متولی عمداً به وقف خیانت کنه یا سوءاستفاده مالی انجام بده، علاوه بر مسئولیت مدنی، ممکنه مرتکب جرم خیانت در امانت یا جرایم دیگه بشه و با مجازات کیفری روبرو بشه.

مسائل حقوقی خاص و رویه قضایی

در دنیای واقعی وقف، همیشه همه چیز طبق اصول و قواعد واضح پیش نمیره. بعضی وقت ها شرایط خاصی پیش میاد که برای اونا هم قانون و رویه قضایی راه حل هایی در نظر گرفته.

تولیت در موقوفات مجهول التولیه

موقوفه مجهول التولیه یعنی وقفی که متولی مشخصی نداره. مثلاً واقف متولی تعیین نکرده یا متولی تعیین شده از بین رفته و جانشینی براش نبوده و کسی هم پیگیر تعیین متولی جدید نشده. در این موارد:

• نقش سازمان اوقاف: سازمان اوقاف و امور خیریه مسئول اداره این نوع موقوفات هستش. این سازمان به عنوان نماینده حاکم، وظیفه داره که امور این وقف ها رو به دست بگیره و مطابق نیت واقف و مصلحت موقوف علیهم، اداره کنه.
• اوقاف خاصه مجهول التولیه: اگه وقف خاص (مثلاً برای یک خانواده) باشه و متولی نداشته باشه، اداره اون با خود موقوف علیهم (یعنی همون خانواده یا ذینفعان خاص) خواهد بود. البته در صورتی که نتونن به توافق برسن یا به درستی اداره نکنن، باز هم ممکنه پای حاکم یا سازمان اوقاف به میون بیاد.

در اوقاف عامه که متولی مشخصی ندارند، اداره موقوفه طبق نظر ولی فقیه انجام می شود.

فرجام خواهی از احکام مربوط به تولیت

وقتی در مورد تولیت (مثلاً در مورد اثبات تولیت یا عزل متولی) حکمی از دادگاه صادر میشه، این حکم ممکنه قابل اعتراض باشه. یکی از راه های اعتراض، فرجام خواهی در دیوان عالی کشوره. فرجام خواهی یک روش فوق العاده اعتراضه و فقط در موارد خیلی خاص و مشخصی انجام میشه:

• شرایط و ضوابط: فرجام خواهی فقط نسبت به احکام قطعی دادگاه ها (یعنی احکامی که دیگه راه اعتراض عادی مثل تجدیدنظرخواهی ندارن) و در موارد مشخصی که قانون تعیین کرده، ممکنه. مثلاً اگه حکم بر خلاف قانون صادر شده باشه یا شرایط شکلی دادرسی رعایت نشده باشه. دیوان عالی کشور در فرجام خواهی، بیشتر به بررسی انطباق حکم با قانون می پردازه و وارد جزئیات و ماهیت دعوا نمیشه.
• محدودیت ها و استثناها: همه احکام مربوط به تولیت قابل فرجام خواهی نیستن. مثلاً احکام دادگاه های بدوی که به دلیل عدم تجدیدنظرخواهی قطعی شدن، معمولاً قابل فرجام خواهی نیستن مگر در موارد استثنایی که قانون برشمرده.

پرونده های مربوط به تولیت، به خاطر جنبه اجتماعی و مذهبی وقف، اهمیت ویژه ای دارن و رسیدگی به اونا نیازمند دقت و رعایت کامل قوانین و موازین شرعیه.

نتیجه گیری: جمع بندی و توصیه های پایانی

تا اینجا با هم دیدیم که تولیت در حقوق ما چقدر مهم و پر از جزئیاته. از تعریف ساده تولیت یعنی اداره کردن مال وقفی شروع کردیم و رسیدیم به پیچیدگی های ماهیت حقوقی، نحوه تعیین متولی، روش های اخذ حکم تولیت از اوقاف یا دادگاه و البته وظایف و اختیاراتی که یک متولی داره. با مسئولیت های سنگین یک متولی و مواردی مثل عزل و انعزال هم آشنا شدیم.

در نهایت، فهمیدیم که تولیت یک امانت بزرگ و مسئولیت خطیره که لازمه متولی، با دقت، صداقت و تخصص، مطابق نیت واقف و مصلحت وقف عمل کنه. هر کسی که به نوعی با وقف و تولیت سروکار داره، چه به عنوان واقف، چه متولی، چه ذینفع، و چه حتی به عنوان یک وکیل یا دانشجو، باید این مسائل رو خوب بشناسه.

توصیه می کنیم اگه درگیر مسائل مربوط به وقف و تولیت هستید، حتماً از مشاوره حقوقی تخصصی استفاده کنید. چون کوچک ترین اشتباه در این حوزه می تونه عواقب سنگینی داشته باشه و خدای ناکرده به نیت خیر واقف لطمه بزنه. همیشه یادتون باشه که هدف اصلی وقف، رسیدن به یک کار خیر و ماندگاره، و تولیت هم ابزاری برای محقق کردن همین هدف والاست.

سوالات متداول

ممکن است در این زمینه سوالات زیادی در ذهن شما شکل گرفته باشد که در ادامه به تعدادی از آنها پاسخ می دهیم تا ابهامات برطرف شود.

آیا واقف می تواند متولی را عزل کند؟

واقف تنها در صورتی می تواند متولی را عزل کند که ضمن عقد وقف، این حق را برای خود شرط کرده باشد. در غیر این صورت، بعد از قبول تولیت توسط متولی و قبض وقف، واقف دیگر حق عزل متولی را ندارد.

مدارک لازم برای اثبات تولیت چیست؟

مهم ترین مدرک، وقف نامه است. علاوه بر آن، شناسنامه و کارت ملی متقاضی، و در صورت نیاز، شهادت شهود و سایر اسناد و مدارک مرتبط که نشان دهنده تعیین شما به عنوان متولی باشد، لازم است.

اگر متولی به وظایف خود عمل نکند چه می شود؟

اگر متولی به وظایف خود عمل نکند، خیانت در امانت انجام دهد یا به دلیل تعدی و تفریط به وقف خسارت وارد کند، حاکم (دادگاه یا سازمان اوقاف) می تواند او را عزل کرده و متولی جدیدی تعیین کند. همچنین ممکن است متولی مسئولیت مدنی و کیفری داشته باشد و موظف به جبران خسارت باشد.

حق التولیه چگونه محاسبه می شود؟

حق التولیه بر اساس آنچه واقف در وقف نامه تعیین کرده است، پرداخت می شود. اگر واقف مبلغ یا درصدی را مشخص نکرده باشد، متولی مستحق اجرت المثل (یعنی مبلغی که برای انجام آن کار در عرف معمول است) خواهد بود.

آیا متولی می تواند شخص دیگری را به جای خود تعیین کند؟

متولی اصولاً نمی تواند سمت تولیت را به طور کامل (تفویض تولیت) به دیگری واگذار کند، مگر اینکه واقف صراحتاً در وقف نامه به او اجازه این کار را داده باشد. اما می تواند برای انجام برخی از وظایف خود وکیل بگیرد (توکیل در تولیت)، مشروط بر اینکه واقف شرط مباشرت نکرده باشد.

تفاوت تولیت و نظارت چیست؟

تولیت مسئولیت اداره و مدیریت مستقیم امور موقوفه است، در حالی که نظارت، یعنی شخصی بر عملکرد متولی نظارت می کند تا مطمئن شود او به درستی و طبق نیت واقف عمل می کند. ناظر مستقیماً امور وقف را اداره نمی کند، بلکه بر اداره کننده (متولی) نظارت دارد. این نظارت می تواند استصوابی (تصمیمات متولی نیاز به تأیید ناظر دارد) یا اطلاعی (متولی فقط باید ناظر را در جریان امور قرار دهد) باشد.