شرط عدم ضرر در مضاربه

اغلب این سوال پیش می آید که آیا می توان در قرارداد مضاربه شرطی گذاشت تا عامل (مضارب) یا حتی مالک، ضرر سرمایه را به عهده بگیرد و خیالش از بابت حفظ اصل پول راحت باشد؟ از نظر فقهی و حقوقی، اگر این شرط به معنای ضمانت عامل از اصل سرمایه باشد، بیشتر اوقات باطل است. این مقاله به زبان ساده توضیح می دهد که چرا و در چه شرایطی این شرط می تواند مشکل ساز باشد و راه حل های قانونی و عملی برای مدیریت ریسک را بیان می کند. در دنیای امروز که فرصت های سرمایه گذاری زیاد شده، خیلی ها به فکر مضاربه می افتند، چون یکی سرمایه داره و دیگری تخصص و وقت. اما خب، همیشه یه سری نگرانی ها هم هست، مخصوصا وقتی پای ضرر و زیان وسط می آید. اینجاست که اهمیت دونستن قواعد و ریزه کاری های حقوقی و فقهی این قرارداد خودش رو نشون میده. اگر می خواهید با خیال راحت وارد این معامله بشید، یا اگه عامل هستید و می خواید حدود مسئولیت هاتون رو بدونید، این مطلب به دردتون می خوره.

مضاربه، قراردادی از جنس همکاری و ریسک

قبل از اینکه بریم سراغ بحث اصلی یعنی شرط عدم ضرر در مضاربه، بهتره اول یه مرور کلی داشته باشیم که اصلا مضاربه چی هست و ارکانش کدوماست. اینجوری یه دید جامع پیدا می کنیم و می فهمیم چرا بعضی شرط ها تو این قرارداد اشکال پیدا می کنن.

مضاربه یعنی چی؟ یه تعریف خودمونی

تصور کنید شما یه پولی دارید که می خواهید باهاش کار کنید ولی وقت یا تخصصش رو ندارید. از اون طرف، یه نفر هست که تخصص و وقت کار رو داره اما سرمایه نداره. اینجا مضاربه وارد میدون میشه! خیلی ساده بخوام بگم، مضاربه یه قرارداده بین دو نفر (یا بیشتر). یه نفر سرمایه میده (که بهش میگیم مالک یا صاحب سرمایه)، نفر دیگه با اون سرمایه تجارت می کنه (که بهش میگیم عامل یا مضارب). سود حاصل از این تجارت رو هم با هم شریک میشن، البته به یه نسبتی که از اول مشخص کردن. مثلاً ۴۰ درصد سود برای عامل و ۶۰ درصد برای مالک. ماده ۵۴۶ قانون مدنی هم دقیقاً همین رو میگه: مضاربه عقدی است که به موجب آن احد متعاملین سرمایه می دهد با قید اینکه طرف دیگر با آن تجارت کرده و در سود آن شریک باشند صاحب سرمایه مالک و عامل مضارب نامیده می شود.

پایه و اساس مضاربه: مالک، عامل و بقیه ماجرا

هر قراردادی یه سری ارکان داره که بدون اون ها، اون قرارداد شکل نمی گیره. مضاربه هم همینطوره:

• مالک (سرمایه گذار): همون کسی که پول رو میده.
• عامل (مضارب): همون کسی که با پول مالک، کار و تجارت می کنه.
• سرمایه: این بخش خیلی مهمه. قانون گفته سرمایه مضاربه حتماً باید «وجه نقد» باشه. یعنی نمیشه مثلاً ماشین یا ملک رو بذاری وسط و بگی این مضاربه است. البته منظور از وجه نقد، پول رایج کشوره، پول های خارجی هم میتونه باشه.
• تجارت: کاری که عامل با سرمایه انجام میده. این تجارت باید مشروع باشه و اگه تو قرارداد نوعش مشخص نشده باشه، عامل مجازه هر نوع تجارت مشروعی رو انجام بده، البته باید عرف رو رعایت کنه.
• سود: قراره هر دو طرف از این معامله نفع ببرن. سود باید به صورت مشاع از کل سود مشخص بشه، مثلاً نصف، یک سوم یا یک درصد خاص. نمیشه گفت یک مبلغ ثابت، مثلاً هر ماه ۱۰ میلیون تومان، چون ماهیت مضاربه رو از بین می بره.

یه نکته دیگه هم اینکه مضاربه یه عقد «جایزه». یعنی هر کدوم از طرفین، مالک یا عامل، هر وقت بخوان میتونن قرارداد رو فسخ کنن. این ویژگی مضاربه رو از خیلی قراردادهای دیگه مثل اجاره، که عقد لازمه، جدا می کنه.

مضاربه چه فرقی با بقیه قراردادها داره؟

شاید بپرسید مضاربه چه فرقی با مشارکت مدنی یا قرض الحسنه داره؟ تفاوتش تو مسئولیت ضرره. تو مشارکت مدنی، معمولا ضرر هم بین شرکا تقسیم میشه. ولی تو مضاربه، داستان یه کم فرق داره که جلوتر مفصل تر بهش می پردازیم. تو قرض هم که اصلا حرف سود و زیان تجاری نیست و اصل پول رو پس می گیرن.

ضرر در مضاربه با کیه؟ قاعده کلی که باید بدونی!

یکی از مهمترین و کلیدی ترین سوال ها تو مضاربه همینه که اگه خدای نکرده تجارت ضرر داد، کی باید این ضرر رو تحمل کنه؟ اینجاست که ماهیت مضاربه خودش رو نشون میده و میفهمیم چرا شرط عدم ضرر در مضاربه اینقدر بحث برانگیزه.

اصل الخراج بالضمان: یه جمله طلایی تو فقه و حقوق

تو فقه اسلامی و حقوق ما، یه قاعده ای داریم به اسم الخراج بالضمان. این یعنی چی؟ یعنی هر کی نفع و سود یه چیزی رو میبره، ضرر و زیان احتمالی اون رو هم باید به عهده بگیره. تو مضاربه هم این قاعده حسابی کاربرد داره. کی قراره از رشد سرمایه سود ببره؟ مالک. پس ضرر سرمایه هم اصالتاً با خودشه.

بر اساس فقه اسلامی و ماده ۵۵۸ قانون مدنی، ضرر و زیان سرمایه در مضاربه، در صورت نبود تقصیر از جانب عامل، کاملاً بر عهده مالک (صاحب سرمایه) است.

یعنی چی؟ یعنی اگه عامل تمام تلاشش رو کرده باشه، همه قواعد رو رعایت کرده باشه و بازار هم طبق پیش بینی ها پیش نرفته باشه و ضرری به اصل سرمایه وارد شده باشه، این ضرر مستقیماً به مالک وارد میشه و عامل هیچ مسئولیتی نداره که اون رو جبران کنه. این قانون رو گذاشتن که هم سرمایه گذاری تشویق بشه و هم کسی که کار میکنه (عامل)، نگران این نباشه که اگه اوضاع خوب پیش نرفت، از جیب خودش ضرر مالک رو بده. این باعث میشه عامل با فراغ بال و تمرکز بیشتری کار کنه.

عامل، امین ماله، نه ضامن!

یه نکته خیلی مهم دیگه هم اینه که تو مضاربه، عامل نقش امین رو داره. یعنی چی امین؟ یعنی اموال مالک دستشه، ولی فقط برای اینکه باهاش کار کنه و سود بسازه. امین مسئول حفظ مال هست، ولی ضامن اصل مال نیست. یعنی اگه مال بدون تقصیر یا کوتاهی اون از بین بره، عامل مجبور نیست از جیب خودش جبران کنه. ماده ۶۱۴ قانون مدنی که در مورد امین هست، این موضوع رو روشن می کنه. مگر اینکه ثابت بشه عامل تعدی یا تفریط کرده، که در ادامه بهش می پردازیم.

بررسی شرط عدم ضرر یا شرط ضمانت عامل در مضاربه: بکنیم یا نکنیم؟

حالا می رسیم به قسمت هیجان انگیز ماجرا: آیا میشه تو قرارداد مضاربه شرطی بذاریم که عامل ضرر رو به عهده بگیره؟ یا مالک رو از ضرر مبرا کنه؟ اینجا قضیه پیچیده میشه.

اصلا این شرط چی میگه؟ معنی و منظورش چیه؟

وقتی می گیم شرط عدم ضرر در مضاربه، ممکنه منظورهای مختلفی داشته باشه:

1. شرط ضمانت عامل از اصل سرمایه: یعنی عامل متعهد بشه که اگه به هر دلیلی، حتی بدون تقصیر خودش، به اصل سرمایه ضرر وارد شد، اون رو از مال خودش به مالک برگردونه.
2. شرط اینکه مالک هیچ ضرری نبینه: یعنی عامل جوری کار کنه که محاله مالک ضرر ببینه، وگرنه عامل مسئول جبرانه. (که عملاً همون مورد اول میشه)
3. شرط اینکه عامل مسئول ضرر ناشی از تقصیر خودش باشه: که این مورد اصلا شرط خاصی نیست، چون قانوناً هم عامل در صورت تقصیر مسئول ضرره.

تمرکز ما بیشتر روی مورد اول و دومه، یعنی جایی که سعی می کنیم مسئولیت ضرر رو به نوعی از مالک برداریم یا به عامل تحمیل کنیم.

وقتی عامل رو ضامن اصل سرمایه می کنیم: این شرط باطله!

اگه تو قرارداد مضاربه شرط کنید که عامل (مضارب) ضامن اصل سرمایه باشه و در صورت ضرر، اون رو از مال خودش جبران کنه (حتی اگه تقصیری نداشته باشه)، باید بگم این شرط از نظر فقهی و حقوقی باطله!

چرا باطله؟ چون با ماهیت و مقتضای عقد مضاربه در تضاده. هدف از مضاربه تسهیم ریسکه؛ یعنی مالک ریسک سرمایه رو به عهده می گیره و عامل ریسک کار و زمان خودش رو. اگه عامل ضامن اصل سرمایه بشه، دیگه اسمش مضاربه نیست، یه جور قرض یا وام با سود تضمین شده میشه که از نظر فقهی اشکال داره (خطر ربا). اگه عامل ضامن باشه، دیگه انگیزه ای برای فعالیت اقتصادی پرریسک نمیمونه و ماهیت اصلی مضاربه که تشویق به تجارت و کسب سود حلاله، زیر سوال میره.

بعضی فقها معتقدند این شرط نه تنها خودش باطله، بلکه ممکنه کل عقد مضاربه رو هم باطل کنه، چون منافات با مقتضای ذات عقد داره. اما نظر غالب اینه که فقط خود شرط باطله و عقد مضاربه صحیح میمونه. یعنی دادگاه فقط اون شرط رو نادیده می گیره و بقیه بندهای قرارداد پابرجا می مونن.

چرا این شرط باطله و چه اتفاقی میفته؟

بطلان این شرط ریشه در مبانی فقهی و حقوقی عمیقی داره. در فقه اسلامی، مضاربه عقدی است که بر اساس آن سود احتمالی (که همیشه همراه با ریسک است) بین طرفین تقسیم می شود. اگر عامل ضامن اصل سرمایه شود، تمام ریسک از دوش مالک برداشته می شود و این با روح مشارکت در سود و زیان (که پایه مضاربه است) مغایرت دارد. در واقع، این شرط باعث می شود مضاربه از ماهیت خودش خارج شده و به عقدی شبه ربوی تبدیل شود.

تصور کنید که عامل با دانش و تجربه اش، سخت تلاش می کند، اما به دلیل نوسانات بازار یا حوادث غیرمترقبه، سرمایه دچار ضرر می شود. اگر او مجبور به جبران این ضرر از جیب خود باشد، در عمل برای کار کردن با سرمایه دیگران همیشه در معرض ورشکستگی قرار می گیرد و این انگیزه او را برای فعالیت های تجاری کاهش می دهد. بنابراین، قانون و فقه برای حفظ سلامت این نوع قرارداد، چنین شروطی را باطل اعلام کرده اند.

استثنائات و مواردی که عامل باید جوابگو باشه!

خب، تا اینجا گفتیم که عامل ضامن اصل سرمایه نیست و ضرر با مالکه. اما این به این معنی نیست که عامل هر کاری دلش خواست می تونه بکنه و هیچ مسئولیتی نداره! یه جاهایی هست که عامل باید جوابگو باشه و مسئول ضرر وارد شده است.

داستان تعدی و تفریط: اینجا عامل مسئول میشه!

همونطور که گفتیم، عامل امین مالکه. امین هم یه سری وظایف داره. اگه از این وظایف شونه خالی کنه، داستان فرق می کنه. تو قانون مدنی دو تا کلمه داریم: تعدی و تفریط. این دو تا از مهمترین مواردی هستن که عامل رو مسئول ضرر می کنن.

• تعدی: یعنی عامل از حدود اختیاراتی که مالک بهش داده، تجاوز کنه. مثلاً مالک گفته فقط تو بورس کار کن، عامل رفته ملک خریده. یا گفته این مبلغ رو ببر برای خرید فلان جنس، عامل رفته جنس دیگه خریده. اینجا عامل از حد و حدودش خارج شده و اگه ضرری به وجود بیاد، مسئوله.
• تفریط: یعنی عامل کوتاهی کنه تو حفظ و نگهداری سرمایه یا انجام وظایفش. مثلاً میدونسته یه فرصت طلایی تو بازار هست و باید سریع اقدام کنه، ولی تنبلی کرده و اون فرصت از دست رفته و سرمایه ضرر کرده. یا میدونسته باید کالا رو تو یه جای امن نگه داره ولی بی توجهی کرده و کالا دزدیده شده یا خراب شده.

طبق ماده ۶۱۴ قانون مدنی، اگه عامل تعدی یا تفریط کنه، دیگه امین محسوب نمیشه و ضامن ضرر وارده بر سرمایه است. این کاملاً منطقیه، چون عامل اینجا از چارچوب قرارداد خارج شده یا وظیفه اش رو درست انجام نداده و مقصر شناخته میشه.

جبران ضرر از سود عامل: یه راه حل هوشمندانه

حالا فرض کنید مالک دلش میخواد یه جوری از خودش محافظت کنه، ولی نمیتونه شرط ضمانت عامل از اصل سرمایه رو بذاره. آیا راهی وجود نداره؟ چرا، هست! یکی از راه هایی که هم از نظر فقهی و هم حقوقی مشکل نداره و می تونه یه جورایی خیال مالک رو راحت تر کنه، اینه که شرط کنن اگه ضرری به وجود اومد، عامل اون ضرر رو از سهم سود خودش جبران کنه.

اینجا دیگه عامل ضامن اصل سرمایه نیست، بلکه داره از سهم سود خودش (چه سودهای قبلی و چه سودهای آینده در صورت تمدید قرارداد) برای جبران ضرر استفاده می کنه. این شرط سالمه، چون:

• با ماهیت مضاربه منافاتی نداره.
• عامل در واقع از حق خودش داره می گذره، نه اینکه ضامن اصل سرمایه باشه.
• این شرط می تونه عاملی باشه برای دقت بیشتر عامل در تجارت، چون میدونه اگه ضرر بشه، از سود خودش کم میشه.

مثلاً شرط می کنن که تا سقف ۱۰ درصد سود عامل برای جبران ضرر احتمالی سرمایه کنار گذاشته بشه. این کاملاً قانونی و درسته.

شرط جبران ضرر از جیب عامل: اینجا پای فقها وسطه!

اینجا یه بحث خیلی دقیق و تخصصی پیش میاد. آیا عامل می تونه در ضمن عقد مضاربه متعهد بشه که در صورت ضرر (حتی بدون تعدی و تفریط) اون رو از اموال شخصی خودش جبران کنه؟

همونطور که قبلاً اشاره کردیم، نظر غالب فقها و حقوقدانان اینه که چنین شرطی باطله و با ماهیت مضاربه منافات داره. دلیلش هم همونه که اگه عامل ضامن باشه، ماهیت مضاربه به هم می خوره و ممکنه به سمت ربا کشیده بشه. اما بعضی از فقهای معاصر، با تفسیری جدید، معتقدند که این شرط، به خودی خود، اگر به صورت التزام و تعهد مستقل از سوی عامل باشد و نه به معنای ضمانت او از سرمایه، شاید بتواند صحیح باشد. اما این دیدگاه هنوز هم محل بحث و اختلاف نظر جدی است و در رویه قضایی و حقوق مدنی ما، همان دیدگاه بطلان شرط غالب است. پس بهتره که از چنین شروطی پرهیز کنید، چون ریسک ابطال اونها توسط دادگاه خیلی بالاست.

اگه شرط باطل تو قرارداد گذاشتیم، چی میشه؟

فرض کنیم شما یا کسی که باهاش قرارداد بستید، بدون آگاهی از این قواعد، یه شرط باطل رو تو قرارداد مضاربه گنجوندید. حالا چی میشه؟

برخورد دادگاه ها با چنین شروطی

همونطور که گفتیم، اگه شرطی در قرارداد مضاربه با ماهیت این عقد در تضاد باشه (مثل شرط ضمانت عامل از اصل سرمایه)، دادگاه ها اون رو باطل اعلام می کنن. اما اینجا یه نکته ظریف هست: آیا این بطلان شرط، باعث بطلان کل قرارداد میشه؟

قاعده کلی تو حقوق ما اینه که الشرط الباطل لا یبطل العقد یعنی شرط باطل، عقد رو باطل نمی کنه. پس اگه فقط یه شرط خاص باطل باشه، خود اون شرط از بین میره و انگار از اول نبوده، اما بقیه مفاد قرارداد همچنان معتبر هستن و باید اجرا بشن. مثلاً اگه شرط کرده باشید که عامل ضامن اصل سرمایه است، این شرط باطل میشه، اما مضاربه همچنان پابرجاست و عامل باید به تجارت بپردازه و سود رو تقسیم کنید. البته یه استثنائاتی هم هست که اگه اون شرط باطل، جزء ماهیت اصلی قرارداد باشه و بدون اون قرارداد اصلا معنی نداشته باشه، ممکنه کل عقد رو باطل کنه. ولی در مورد شرط ضمانت عامل در مضاربه، معمولاً فقط خود شرط باطله و عقد سالم میمونه.

حواسمون باشه گرفتار نشیم: چند تا نکته مهم

ببینید، تو بحث قراردادها، مخصوصاً قراردادهای مالی، کوچکترین اشتباه یا بی توجهی میتونه کلی دردسر درست کنه. اگه یه شرط باطل تو قرارداد باشه و بعداً اختلافی پیش بیاد، کار به دادگاه میکشه و اونجاست که این شرط از اعتبار ساقط میشه و ممکنه انتظاراتی که از اول داشتید، برآورده نشن. برای همین، بهتره از اول با آگاهی کامل قرارداد ببندید تا بعداً پشیمونی به بار نیاد. مثلاً اگه مالک هستید و به امید ضمانت عامل، سرمایه گذاری کردید، بعداً متوجه میشید که این شرط باطله و اگه ضرر پیش اومده باشه، باید خودتون مسئولیتش رو قبول کنید. یا اگه عامل هستید، ممکنه یه مسئولیت اضافی که از نظر قانونی بر عهده شما نیست، تو قراردادتون باشه و بعداً بخواید سرش دعوا کنید.

راهکارهای عملی برای تنظیم قرارداد مضاربه ای ایمن تر (با توجه به مبحث ضرر)

حالا که میدونیم کدوم شرط ها باطلن و چرا، بهتره به فکر راه حل های قانونی و عملی باشیم تا بتونیم یه قرارداد مضاربه ای محکم و بی دردسر داشته باشیم. اینجا چند تا پیشنهاد هم برای مالک و هم برای عامل داریم:

توصیه هایی برای مالک (سرمایه گذار)

اگر شما صاحب سرمایه هستید و می خواهید با خیال راحت پولتون رو به عامل بسپارید، به این نکات توجه کنید:

1. تعیین دقیق حدود اختیارات عامل و نوع تجارت: تو قرارداد به وضوح بنویسید که عامل مجازه تو چه زمینه هایی و چطوری تجارت کنه. اینجوری اگه عامل از اون چارچوب خارج شد، میتونید به عنوان تعدی یا تفریط پیگیری کنید.
2. گنجاندن شروطی برای نظارت بر عملکرد عامل: حق نظارت رو برای خودتون در نظر بگیرید. مثلاً اینکه عامل موظف باشه هر ماه گزارش مالی بده، یا هر از گاهی بتونید دفاترش رو بررسی کنید.
3. درخواست گزارش های مالی منظم: برای اینکه همیشه در جریان باشید که پولتون داره چطور خرج میشه و چه سودی به دست میاد، از عامل بخواید گزارش های دقیق و منظم بهتون بده.
4. تعیین ضمانت اجرایی برای تعدی و تفریط عامل (نه برای ضرر عادی): میتونید شرط کنید که اگه عامل تعدی یا تفریط کرد و ضرری به سرمایه وارد شد، باید اون ضرر رو از اموال خودش جبران کنه. این شرط کاملاً قانونیه و با ماهیت مضاربه هم مشکلی نداره.
5. استفاده از وثایق برای حسن انجام کار یا جبران خسارت ناشی از تقصیر: میتونید از عامل بخواید یه وثیقه (مثلاً سفته، چک یا حتی ضمانت شخص ثالث) برای حسن انجام کار یا جبران خسارت ناشی از تعدی و تفریط بده. این وثیقه به عنوان ضمانت از اصل سرمایه نیست، بلکه برای اطمینان از درست انجام شدن کار و جبران خسارت های ناشی از تخلف عامل هست.

توصیه هایی برای عامل (مضارب)

اگر شما عامل هستید و می خواهید با سرمایه دیگران تجارت کنید، این نکات به کارتون میاد:

1. آگاهی کامل از اختیارات و مسئولیت های خود: قبل از امضای قرارداد، خوب مطالعه کنید و مطمئن بشید که تمام بندهای قرارداد رو فهمیدید. نذارید شرطی براتون گذاشته بشه که خلاف قانون و فقه باشه و بعداً براتون دردسر بشه.
2. حفظ دقت و احتیاط در تجارت: همیشه با دقت و وسواس عمل کنید. اگر با بی احتیاطی یا سهل انگاری شما ضرری به سرمایه وارد بشه، طبق قانون شما مسئول هستید.
3. ارائه گزارش های شفاف به مالک: برای اینکه اعتماد مالک رو جلب کنید و از بروز سوءتفاهم جلوگیری کنید، به طور منظم و شفاف گزارش عملکرد و وضعیت مالی رو بهش بدید.
4. عدم تعدی و تفریط: به هیچ وجه از حدود اختیاراتتون تجاوز نکنید و در حفظ سرمایه و انجام وظایفتون کوتاهی نکنید.

چرا باید با یه متخصص حقوقی مشورت کنیم؟

ببینید، قوانین و مقررات مربوط به مضاربه و شروط ضمن عقد، خیلی ریزه کاری و ظرافت دارن. حتی یه کلمه جا به جا کردن میتونه معنی و اثر یه شرط رو کاملاً عوض کنه. برای همین، بهترین کار اینه که قبل از هر اقدامی، حتماً با یه وکیل یا مشاور حقوقی که تو زمینه عقود اسلامی و قانون مدنی تخصص داره، مشورت کنید. یه قرارداد خوب، مثل یه بیمه نامه قویه که تو لحظات بحرانی از شما حمایت می کنه و جلوی کلی دردسر و هزینه های احتمالی رو میگیره. تنظیم قرارداد مضاربه بدون مشاوره حقوقی متخصص، مثل راه رفتن تو تاریکی بدون چراغه.

حرف آخر

خب، رسیدیم به انتهای بحث شیرین شرط عدم ضرر در مضاربه. اگه بخواهیم یه جمع بندی کوتاه داشته باشیم، میتونیم بگیم:

اصولاً در قرارداد مضاربه، ضرر و زیان سرمایه به عهده مالکه، مگر اینکه عامل (مضارب) تعدی یا تفریط کرده باشه که در اون صورت خودش مسئول جبران ضرره. شرط کردن اینکه عامل ضامن اصل سرمایه باشه و ضرر رو از جیب خودش جبران کنه (حتی بدون تقصیر)، باطل و بی اعتباره، چون با ماهیت مضاربه در تضاده. اما میشه شرط کرد که عامل ضرر رو از سهم خودش از سود جبران کنه، یا وثیقه ای برای حسن انجام کار و جبران خسارت ناشی از تعدی و تفریط بده. اینها راهکارهای قانونی و درستی هستند که میتونن خیال هر دو طرف رو تا حدی راحت تر کنن.

یادتون باشه، مهمترین چیزی که تو مضاربه باید مدنظر داشته باشید، درک صحیح از ماهیت این قرارداده؛ یه قرارداد شراکت در سود و زیان که بر پایه اعتماد و همکاری بنا شده. اگه این ماهیت رو درست درک نکنیم، ممکنه با شروط اشتباه، نه تنها به هدفمون نرسیم، بلکه کلی مشکل حقوقی و دردسر هم برای خودمون و طرف مقابل ایجاد کنیم. پس، همیشه با آگاهی کامل و در صورت لزوم با کمک متخصصین حقوقی قدم بردارید. اینجوری هم کارتون رو درست انجام دادید، هم به اصول شرعی و قانونی پایبند بودید و هم از بروز اختلافات احتمالی جلوگیری کردید.